Bên cạnh các bảo tàng công cộng, các cơ sở tư nhân phát triển qua nhiều năm cũng thể hiện vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, lịch sử, nghệ thuật của đất nước cũng như tăng cường sức hấp dẫn của lĩnh vực bảo tàng.
Bảo tàng tư nhân là một trong những địa điểm thú vị khi ghé thăm Hà Nội, Huế hoặc Thành phố Hồ Chí Minh, theo số liệu của một số trang web tư vấn du lịch trong nước và quốc tế. Những gì từng là một sự hiếm có táo bạo đã trở thành một xu hướng ngày càng tăng với nhiều cơ sở mở rộng trong lĩnh vực này. Theo số liệu gần đây của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, đến cuối năm 2023, bảo tàng tư nhân chiếm 35% tổng số bảo tàng cả nước. Mặc dù chỉ có sáu cơ sở thuộc loại này được xác định từ năm 2001 đến năm 2009 nhưng số lượng của chúng đã tăng đáng kể kể từ năm 2010, từ 25 vào năm 2015 lên 52 vào năm 2020 và lên 70 vào năm 2024.
Theo nghiên cứu của TS. Hoàng Thanh Mai, giảng viên Đại học Văn hóa Hà Nội, các bảo tàng tư nhân có chủ đề khá đa dạng về các lĩnh vực như cổ vật, nghệ thuật, lịch sử chiến tranh, tôn giáo, văn hóa và danh nhân.
Những cái tên nổi tiếng ở các thành phố lớn
Hà Nội, thủ đô của Việt Nam, là nơi có số lượng bảo tàng tư nhân lớn nhất. Khi đến thăm thành phố ngàn năm giàu lịch sử này, người ta không thể bỏ qua những điểm đến nổi tiếng như Bảo tàng Gốm sứ Bát Tràng của cố “NSND” Vũ Thắng ở huyện Gia Lâm, “Sĩ Tô và gia đình”, dành riêng cho các tác phẩm của họa sĩ nông dân Sỹ Tô (1920-2002), ở huyện Ba Vì, hay Bảo tàng Chiến sĩ cách mạng bị bắt, bị cầm tù, ở huyện Phú Xuyên.
Đến Thành phố Hồ Chí Minh, một chuyến tham quan sẽ không trọn vẹn nếu không chiêm ngưỡng những sáng tạo của Bảo tàng áo dài của nhà tạo mẫu Sỹ Hoàng, Bảo tàng Tranh 3D Artinus, hoặc không đi sâu vào bộ sưu tập nghệ thuật ấn tượng của nhà sưu tập Xuân Thiều của Bảo tàng nghệ thuật Quang San hay Phòng trưng bày Văn hóa Trung Hoa Sài Gòn-Chợ Lớn, nơi lưu giữ 2.500 món quà lưu niệm quý giá.
Ở miền Trung, chính xác hơn là ở Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế, có Không gian tưởng niệm Lê Bá Đảng, Bảo tàng Mỹ thuật Cécile Lê Phạm, cũng như Trung tâm Nghệ thuật Điềm Phùng Thị… Thành phố Đà Nẵng nổi tiếng cho các bảo tàng Đồng Đình và Art in Paradise, Bảo tàng Văn hóa Phật giáo, cũng như Bảo tàng Điêu khắc Đá Non Nước-Ngũ Hành Sơn.
Ngay cả các cơ sở có trụ sở tại các tỉnh, thành phố nhỏ hơn cũng có thể khiến người yêu văn hóa ngạc nhiên với các tác phẩm và đồ trang trí: Bảo tàng Văn hóa Nghệ thuật Đông Dương tại thành phố Hải Phòng, Bảo tàng Không gian Văn hóa Mường tại tỉnh Hòa Bình; Nhà Việt tại Hội An, tỉnh Quảng Nam, cũng như Bảo tàng Gốm sứ cổ Go Sành Vijaya, tỉnh Bình Định, không thể quên không gian nghệ thuật thêu XQ Sử Quán tại Đà Lạt và Bảo tàng Cà phê Thế giới tại Buôn Ma Thuôt, tỉnh Đăk Lăk, Tây Nguyên.
Sự nỗ lực và sáng tạo của chủ sở hữu
Để xây dựng nên những cơ sở này, các chủ sở hữu đã đầu tư rất nhiều thời gian, công sức và tâm huyết vào việc sưu tầm, bảo tồn và phổ biến những tinh hoa văn hóa, lịch sử đến cộng đồng. Nhà Việt là một ví dụ điển hình. Chủ nhân của nó, Lê Văn Vinh, đã thực hiện hành trình kéo dài 4 năm đầy thú vị và phi thường để khôi phục lại một ngôi nhà cổ điển miền Bắc với 108 cây cột gỗ lim. Nhà sưu tập Trân Đình Thắng ở Hải Phòng đã tạo dựng được danh tiếng cho bảo tàng An Biên của mình với 500 cổ vật, trong đó có 18 cổ vật được công nhận là “báu vật quốc gia”.
Cô giáo Ngô Thị Khiêu tôn vinh nền văn minh trồng lúa nước và đức tính của người nông dân với bảo tàng Đồng quê ở Giao Thủy, tỉnh Nam Định. Trong thiết kế, nhiều cơ sở như vậy được đánh dấu bởi sự sáng tạo của các kiến trúc sư nổi tiếng của Việt Nam và nước ngoài. Chúng đã truyền sức sống to lớn vào các thiết chế văn hóa này, mở ra những xu hướng và hướng đi mới cho việc quảng bá di sản quý giá tới công chúng trong nước và quốc tế. Người phụ nữ Pháp Véronique Dollfus đã làm sống động phong cách thiết kế và triển lãm của Bảo tàng Nguyễn Văn Huyên. Kiến trúc sư Hoàng Thúc Hào đã tạo ra Bảo tàng Gốm sứ Bát Tràng với cấu trúc lấy cảm hứng từ chiếc bàn xoay tráng lệ.
Nhiều bảo tàng tư nhân đã trở thành điểm đến ưa thích của giới trẻ nhờ concept bắt mắt, kiến trúc ấn tượng như Không gian tưởng niệm Lê Bá Đảng hay Bảo tàng Thế giới Cà phê… Một số cái tên xuất hiện trong danh sách địa chỉ không thể bỏ lỡ nhờ vẻ đẹp của chúng và bộ sưu tập có giá trị: hơn 300 bức tranh và 2.000 cổ vật quý hiếm do doanh nhân Cao Văn Tuân tặng tại Bảo tàng Văn hóa Nghệ thuật Đông Dương ở Hải Phòng, hay 40.000 hiện vật được chủ nhân Nguyễn Ngọc Ân trưng bày long trọng tại Bảo tàng Cổ vật Mũi Né, tỉnh Bình Thuận.
“Xu hướng nổi bật trong sự phát triển của bảo tàng trong thế kỷ 21 là sự tăng trưởng nhanh chóng về số lượng các cơ sở tư nhân. Trong khi các không gian do nhà nước đầu tư trên khắp thế giới thường phải đối mặt với nhiều thách thức do suy thoái kinh tế và đại dịch COVID-19, thì các không gian do tư nhân tài trợ đang bùng nổ ở hầu hết các châu lục. Số lượng các cơ sở này đã tăng lên đáng kể trong hai thập kỷ qua, với thêm khoảng 317 bảo tàng nghệ thuật. Theo Hội đồng Bảo tàng Quốc tế (ICOM) , số lượng bảo tàng tư nhân trên thế giới đã vượt quá số lượng bảo tàng công cộng ”, TS. Hoàng Thanh Mai, Đại học Văn hóa Hà Nội nhận xét.
Khác biệt hóa bản thân, một thách thức
Mặc dù mang theo đam mê của chủ sở hữu nhưng các cơ sở tư nhân cũng gặp khó khăn. Do nguồn tài chính hạn hẹp nên việc tuyển dụng nhân viên được đào tạo bài bản, có trình độ cao là một vấn đề đau đầu. Ngoài ra, việc quản lý, lựa chọn phong cách trưng bày thường dựa vào nỗ lực cá nhân của chủ và gia đình dẫn đến thiếu chuyên nghiệp và hiệu quả thấp.
Ngoại trừ các cơ sở tạo thu nhập ổn định thông qua việc bán vé như Bảo tàng Gốm sứ Bát Tràng, Bảo tàng áo dài , Bảo tàng Sâm Ngọc Linh…, hầu hết các bảo tàng tư nhân hiện đều miễn phí. Do đó, thu nhập của họ chủ yếu phụ thuộc vào các hoạt động thương mại phụ trợ như dịch vụ ăn uống (Bảo tàng Cổ vật Hoàng Long – Thanh Hóa), lưu trú và ăn uống (Bảo tàng Không gian văn hóa Mường – Hòa Bình), hoặc sự đóng góp tình nguyện của cộng đồng, như trường hợp của Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá…
Du lịch được xem là kênh hiệu quả giúp họ phát triển nhưng cũng đặt ra thách thức cho các bộ sưu tập trong việc mang lại giá trị kinh tế hữu hình. Nhiều bảo tàng thất bại vì không tìm được bản sắc, nét đặc trưng riêng của mình. Bảo tàng Sáp bị thua lỗ nặng nề sau thời gian khai trương ngắn ngủi vì không cung cấp được các hoạt động độc đáo và thú vị cho du khách.
Vì vậy bài học đã rõ: để tồn tại và phát triển, mỗi bảo tàng phải tìm ra con đường độc đáo, hấp dẫn và sáng tạo của riêng mình. Chẳng hạn, để thu hút 10.000 lượt khách mỗi năm đến với Bảo tàng áo dài, nhà thiết kế Sỹ Hoàng đã phải rất nỗ lực giới thiệu những ý tưởng độc đáo và phong cách trình bày hấp dẫn. Để đảm bảo doanh thu ổn định, Làng Chài có nhà hát hiện đại cũng như khu ăn uống đáp ứng đầy đủ nhu cầu của khách du lịch.
TLH
